Die vergessene Grenze – Zapomniana Grancia Die vergessene Grenze – Zapomniana Grancia

Zapomniana granica

Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 roku i ustanowieniem granicy z Niemcami rozpoczął się nowy rozdział w historii polsko-niemieckiego sąsiedztwa. Ówczesna, licząca 2 tysiące kilometrów, granica stanowi ważny element historii stosunków polsko-niemieckich oraz jest tak samo ważnym miejscem wspomnień.

Dziś granica ta i jej przebieg popadły w dużej mierze w zapomnienie. Dzięki projektowi „1918. Zapomniana granica” to miejsce wspomnień ma znów zostać przywrócone pamięci, poprzez spotkania, wystawy, publikacje, podróż studyjną i międzynarodową konferencję.

Granica ta uosabia wiele aspektów, jest wyrazem i symbolem trudnego sąsiedztwa dla obu krajów w okresie dwudziestolecia międzywojennego naznaczonym powstaniami i plebiscytami. Ponadto miała ona duży wpływ na życie codzienne, badania naukowe oraz poszukiwania narodowej architektury po jej obu stronach, np. w Poznaniu czy Frankfurcie nad Odrą.

Warto się nad nią pochylić, gdyż zdążyliśmy się już do tego przyzwyczaić, by jako początek polsko-niemieckiego sąsiedztwa postrzegać rok 1945. Przez co jednak zbyt płytko zgłębiamy historię. Dopiero gdy spojrzymy wstecz na minione 100 lat, uzmysłowimy sobie, jak wielkim cudem jest to, że Polska i Niemcy pielęgnują dziś owocne sąsiedztwo w Europie.

Program

Karte

Gdingen/Gdynia Danzig/Gdańsk Meseritz/ Międzyrzecz Bromberg/Bydgoszcz Frankfurt (Oder)/Frankfurt nad Odrą Berlin Schneidemühl/Piła Posen/Poznań Thorn/Toruń Warschau/Warszawa Kattowitz/Katowice St. Annaberg/Góra Św. Anny Breslau/Wrocław Lissa/Leszno Neu Bentschen/Zbąszynek Słubice Dresden/Drezno Deutsch-polnische Grenze 1919/21 – 1939 Bentschen/Zbąszyń Stettin/Szczecin
Gdingen/Gdynia Danzig/Gdańsk Frankfurt (Oder)/Frankfurt nad Odrą Thorn/Toruń Kattowitz/Katowice Słubice Deutsch-polnische Grenze 1919/21 – 1939 Bromberg/Bydgoszcz Schneidemühl/Piła Meseritz/ Międzyrzecz Neu Bentschen/Zbąszynek Posen/Poznań Breslau/Wrocław Lissa/Leszno St. Annaberg/Góra Św. Anny Stettin/Szczecin Bentschen/Zbąszyń
Info

Zbąszynek

Zbąszynek, kiedyś będący niemieckim Neu-Bentschen jest znany dzisiejszym pasażerom połączenia kolejowego Berlin-Warszawa Express jako regularny przystanek na trasie, zaś jego historia została ukształtowana przez wytyczanie granicy po 1918 r. Budowa niezbędnego węzła kolejowego po niemieckiej stronie granicy jest przykładem znaczącego rozwoju urbanistycznego miast czasów międzywojennych. Nie przez przypadek dworzec w Zbąszyniu przypomina ten z Frankfurtu nad Odrą, gdyż oba zostały zaprojektowane przez tego samego architekta – Wilhelma Beringera. (Mateusz Weis-Banaszczyk)

Góra Świętej Anny

Góra Świętej Anny była zawsze ważnym obiektem dla Polaków i Niemców, nie tylko ze względu na jej religijne znaczenie. W plebiscycie w 1921 r. zdecydowana większość parafii opowiedziała się za pozostaniem regionu w Niemczech, jednak rezultaty plebiscytu nadrzędnego okręgu wskazywały na chęć przyłączenia do Polski. Skutkiem trzeciego powstania śląskiego Góra Świętej Anny została zajęta przez polskich powstańców, zmuszonych niedługo potem do odwrotu przez Niemców, którzy ostatecznie przejęli ten teren. Od tego czasu Góra Świętej Anny jest zarówno celem pielgrzymek jak i polsko-niemieckim miejscem pamięci krwawych walk z 1921 r. W 1936 r. wzniesiono dodatkowo pomnik oraz mauzoleum dla upamiętnienia poległych bojowników oddziałów Freikorpsu w 1921 r. Gdy po drugiej wojnie światowej region został włączony do Polski, mauzoleum zostało zniszczone, a w 1955 r. przekształcono pomnik w nowe miejsce pamięci, symbolizujące odwieczną walkę Polski z Niemcami. (Luisa Klatte)

Piła

Muzeum w Piłe (Schneidemühl) opowiada o różnorodności kulturowej życia codziennego mieszkańców miasta – Polaków, Niemców i Żydów – w okresie międzywojennym. Miasto bardzo ucierpiało w wyniku pożarów, zniszczeń wojennych oraz późniejszych zmian urbanistycznych: z trzech miejskich rynków nie pozostał żaden. Trzydzieści lat po zakończeniu wojny jeden z najważniejszych kościołów katolickich (pod wezwaniem świętych Janów), znajdujący się w centralnym miejscu w Pile przy rzece Noteć (Netze), został wysadzony w powietrze. 

Liczne kamienie graniczne spotkał ciekawy los po opuszczeniu przez nie pierwotnego miejsca ustawienia. Miłośnicy historii i mieszkańcy nie zaczęli ich wynosić – na przykład do własnych ogrodów. Pod tym względem „zapomniana” granica wydaje się coraz bardziej „żywa” – nawet jeżeli jej części stały się w pewnej mierze dekoracją. (M.A. Iryna Tkachivska)

Międzyrzecz

W okresie międzywojennym ta część regionu przygranicznego należała do Niemiec, które od 1934 r. rozpoczęły budowę linii fortyfikacji zwanej Międzyrzeckim Rejonem Umocnionym mającej chronić Trzecią Rzeszę przed atakami ze wschodu. W tym celu wybudowano system połączonych bunkrów, ciągnący się na ok. 32 km. Podczas oprowadzania po bunkrach znajdujących się 40 metrów pod ziemią mieliśmy okazję przekonać się jak skrupulatnie narodowi socjaliści przygotowywali się do wojny. Dzisiaj bunkry pełnią rolę atrakcji turystycznej oraz schronienia dla ok. 35 tysięcy nietoperzy. (Robert Schwaß)

Frankfurt nad Odrą

Dla mieszkańców Frankfurtu nad Odrą i Słubic obecna granica też odeszła poniekąd – i choć ze względu na zupełnie inne warunki – w niepamięć, gdyż codzienne (czasem wielokrotnie) jej przekraczanie stało się oczywistością, niekwestionowalnym aspektem codzienności dla ludzi z obu miast przygranicznych. (Anna Labentz)

Katowice

Dawne osiedle robotnicze Nikiszowiec (Nikischacht) zostało zbudowane na początku XX w. przez architektów Emila i Georga Zillmannów z podberlińskiego Charlottenburga dla górników z kopalni „Giesche", niedaleko tytułowego szybu Nickisch. Dzięki swojej wyjątkowej architekturze i statusowi zabytku historycznego, Nikiszowiec stał się obecnie miejscem przyciągającym turystów. 

Górny Śląsk jest regionem o trudnej i niezwykle ciekawej historii, gdzie ślady dawnej granicy wciąż są widoczne w przestrzeni publicznej.

Miasta zachowały swój wyraźny architektoniczny charakter: Bytom (Beuthen) posiada zabudowę charakterystyczną dla Republiki Weimarskiej, a ta w Katowicach (Kattowitz) reprezentuje polski modernizm lat 20. XX w. (Maria Heimroth)

Gdynia

Gdynia (Gdingen) jest znana pod wieloma imionami: białe miasto, okno na świat, symbol odrodzonej Polski. W wyniku traktatu wersalskiego Polska miała utrudniony dostęp do portu w Gdańsku, dlatego ówczesny minister gospodarki Eugeniusz Kwiatkowski podjął decyzję o budowie nowego portu we wsi rybackiej Gdyni. Miał on znaczenie zarówno gospodarcze – w transporcie węgla z Górnego Śląska – oraz militarne, gdyż w 1923 r. powołano do życia Polską Marynarkę Wojenną.

Gdynia miała służyć za wizytówkę II Rzeczpospolitej Polskiej. Realizację tej wizji powierzono architektowi Tadeuszowi Wendzie. Miasto, jako jedno z niewielu na świecie, zostało zbudowane od podstaw w stylu modernistycznym, odznaczającym się budynkami o białych ścianach oraz okrągłych balkonach charakterystycznych dla okrętów. Działania wojenne oszczędziły większość cennych budynków Gdyni, dlatego miasto stanowi wspaniały obszar do badania „żywej historii".

Po dziś dzień Gdynia uważana jest za symbol odradzającej się Polski, co potwierdzają słowa Jana Pawła II wygłoszone podczas pielgrzymki do Polski w 1987 r.: „Jako pierwszą pozdrawiam Gdynię. Rosłem równolegle z tym miastem, które stało się symbolem naszej drugiej niepodległości". (Aleksandra Wągrodzka)

Poznań

Hotel Bazar - Karol Marcinkowski założył w 1838 r. spółkę akcyjną Bazar Poznański, która była kolebką polskiej pracy organicznej. Budynek hotelu, otwarty w 1841 r., zyskał swoją sławę dzięki pamiętnemu wystąpieniu Ignacego Paderewskiego w grudniu 1918 r., które jest uznawane za początek i jedną z głównych przyczyn wybuchu powstania wielopolskiego. (Mateusz Weis-Banaszczyk)

Wystawa architektury

Styl narodowy czy modernizm?
Architektura dwudziestolecia międzywojennego w Poznaniu i we Frankfurcie nad Odrą

Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości i wytyczeniem granicy z Niemcami, Frankfurt nad Odrą stracił swoje gospodarcze zaplecze. W celu zrekompensowania tej straty Wschodnia Dyrekcja Kolei Rzeszy została przeniesiona nad Odrę, a Martin Kießling wraz z Osiedlem Wschodniomarchijskim (Ostmarksiedlung, dziś Paulinenhofsiedlung) i innymi budynkami wywarł wielki wpływ na architekturę dwudziestolecia międzywojennego. W Poznaniu architekci, jak np. Adam Ballenstedt, poszukiwali nowego, polskiego języka architektury. Nowa granica zmusiła także architektów do swoistych wyznań narodowych. Jednocześnie na płaszczyźnie zawodowej pozostawali oni przez cały czas w transgranicznym kontakcie.

Ta polsko-niemiecka wystawa, której kuratorami są Uwe Rada i Szymon Piotr Kubiak, zostanie zaprezentowana w specjalnym kontenerze przystosowanym do zwiedzania, który będzie podróżować po regionie.

Przystanki

Trebnitz, przed Zamkiem: 15.09.-12.10.2018 r./poniedziałek-sobota 11:00-17:00

Frankfurt nad Odrą, Plac uniwersytecki: 18.10.-03.11.2018 r./poniedziałek-piątek 10:00-18:00, sobota 10:00-14:00

Poznań, dziedziniec wewnętrzny Urzędu Miasta, Plac Kolegiacki17: 7.-23.11.2018 r./poniedziałek-piątek 8:00-15:00

Wystawa architektury

Przewodnik po architekturze

Wielka szansa.
Architektura we Frankfurcie nad Odrą w czasach Republiki Weimarskiej

Po ponownym utworzeniu Państwa Polskiego w 1918 roku Frankfurt nad Odrą stał się stolicą regionu przygranicznego. Stracił wprawdzie dużą cześć swoich ziem po stronie wschodniej, otrzymał jednak znaczne środki na inwestycje, dzięki którym mógł się rozwijać, także przestrzennie. W latach dwudziestych powstały tutaj dobrze przemyślane osiedla mieszkaniowe (Paulinenhof, Am Grünen Weg), kilka nowoczesnych budynków szkolnych (np. Akademia Muzyczna Musikheim Ottona Bartninga) oraz wiele innych nadzwyczaj ambitnych budynków użyteczności publicznej (sąd rejonowy, krematorium i dom pogrzebowy, stadion oraz kino w dzisiejszych Słubicach).

Paul Zalewski, autor przewodnika, jest profesorem zabytkoznawstwa na Uniwersytecie Europejskim Viadrina we Frankfurcie nad Odrą.

Książka ukaże się jesienią 2018 roku w berlińskim wydawnictwie be.bra w wydaniu polsko-niemieckim.

Przewodnik po architekturze

Przewodnik turystyczny

Zapomniana granica.
Polsko-niemiecka podróż w poszukiwaniu śladów od Górnego Śląska po Bałtyk

Gdy po I Wojnie Światowej Polska ponownie pojawiła się na mapie Europy, niemieccy nacjonaliści szydzili z niej nazywając ją państwem sezonowym. Stosunki polsko-niemieckie były narażone na napięcia przede wszystkim ze względu na nową granicę biegnącą od Górnego Śląska po Bałtyk. Plebiscyty, korytarz do morza, wszystko to było wodą na młyn dla tych, dla których sam konflikt był ważniejszy niż sprawne sąsiedztwo.

Jak jednak sto lat temu wyglądało życie codzienne na polsko-niemieckiej granicy? Czy obok konfliktów istniała także współpraca transgraniczna? A jak dziś w Polsce i w Niemczech postrzegane są te czasy? Ponad dwadzieścioro autorek i autorów z Polski i Niemiec odwiedziło tereny wzdłuż zapomnianej granicy i wydobyło na światło dzienne zaskakujące informacje.

Dagmara Jajeśniak-Quast jest profesorką na Uniwersytecie Europejskim Viadrina nad Odrą. Uwe Rada jest autorem książek, ostatnią opublikowaną przez niego książką jest pozycja „Berlin und Breslau. Eine Beziehungsgeschichte” wydawnictwa be.bra.

Książka ukaże się jesienią 2018 roku wydawnictwem be.bra oraz jako e-book.

Przewodnik turystyczny

SEMINAIUM I WYCIECZKA

Zapomniana granica.

Powrót Polski na mapę Europy przed stu laty wiązał się z ustaleniem nowych granic międzypaństwowych. W ramach seminarium zajmujemy się kwestią wytyczenia i przebiegu granicy między Polską a Rzeszą Niemiecką. Choć przebieg granicy na zachodzie regulowały postanowienia Kongresu Wiedeńskiego, dochodziło tu jednak do licznych konfliktów.

Celem seminarium był odkrycie na nowo, zbadanie i identyfikacja przebiegu ówczesnej granicy przez studentów Uniwersytetu Europejskiego Viadrina oraz ekspertów zewnętrznych. Seminarium odbywało się we współpracy m.in. z Lektoratem Języka Polskiego, programem Writing Fellows Centrum Pisania (w języku polskim i niemieckim) oraz pisarzem i dziennikarzem Uwe Radą.

W ramach seminarium odbyła się dziewięciodniowa wycieczka (19-27.5.2018 r.), której trasa prowadziła ze Śląska do Gdańska.

SEMINAIUM I WYCIECZKA

Wystawy zdjęć

Wzdłuż zapomnianej granicy. Od Górnego Śląska po Bałtyk

Zdjęcia zaprezentowane na wystawie powstały podczas polsko-niemieckiej podróży studyjnej zorganizowanej przez Uniwersytet Europejski Viadrina latem 2018 roku wzdłuż „zapomnianej granicy” z Katowic do Gdańska. Zdjęcia Ondřeja Cinkajzla będą również wykorzystane w przewodniku turystycznym „Zapomniana granica” autorstwa Dagmary Jajeśniak-Quast i Uwe Rady.

Przystanki

Frankfurt nad Odrą, gmach główny Uniwersytetu Europejskiego Viadrina: 20.8.-26.10.2018 r./poniedziałek-piątek 9:00-21:00, sobota-niedziela 09:00-18:00
Poznań, Urząd Marszałkowski: 6-26.11.2018 r./poniedziałek-piątek 8:00-15:00

W kierunku Modernismu. Architektura lat dwudziestych w Poznaniu i we Frankfurcie nad Odrą

Aktualne perspektywy na dziedzictwo architektury międzywojennej w Poznaniu, w Słubicach i we Frankfurcie nad Odrą

Przystanki

Poznań, Centrum Kultury ZAMEK: 30.11.-20.12.2018 r./poniedziałek-sobota 12:00-20:00

Wystawy zdjęć

Kontakt

Zamek Trebnitz
Centrum Edukacji i Spotkań

Platz der Jugend 6
15374 Müncheberg / OT Trebnitz
Tel. +49 33477 519-0
Faks: +49 33477-51915

E-Mail: info@1918-2018.eu
Felsberg@schloss-trebnitz.de
Internet: www.schloss-trebnitz.de